Tomato

थोक्रे झार गोलभेंडाको एक परजीवी झार हो । यसको प्रकोप धनुषा, सर्लाही र कपिलबस्तु जिल्लाका बारी जग्गामा लगाएका हिउँदे गोलभेंडामा यसको प्रकोप भएको पाइएको छ । थोक्रे झारको बीउ उम्रिदा ट्यूब जस्तो अंगले टुप्पामा भएको तीखो भागबाट गोलभेंडाको जरामा प्रवेश गर्दछ (चित्र ३७) । जरामा प्रवेश गरेपछि यसले पोषणतत्वहरु सोसेर लिन्छ फलस्वरुप गोलभेंडाको बोटमा कुपोषण हुन जान्छ । बीउ उम्रेको केही दिनपछि माटोबाट बिरुवा निक्लिन्छ र पूmल फुल्न र बीउ उत्पादन शुरु हुन थाल्दछ । एउटा बिरुवाले १००००० जति बीउ उत्पादन गर्दछ ।

लागेका गोलभेंडाका बोटहरु झाँगिएका र होचा हुन्छन् । पातहरु पातलो र लामो भई जुत्ताको फित्ता जस्तै भएर जानु यो रोगको प्रमुख लक्षण हो । धेरै रोगग्रस्त बोटहरुमा थोरै फल लाग्दछ र फलहरु ढिलो पाक्दछ ।

यो भाइरस लागेमा शुरुमा नयाँ पातहरुका बीचका नशाहरु हल्का हरिया हुन्छन् । पातहरु घुंम्रिन्छन् र पहेंलिन्छन् एवं फर्न ९ँभचल० जस्तो देखिन्छ । फल कम लाग्छ र फल पाक्ने कार्य अनियमित हुन्छ ।

गोलभेंडाको जात र संक्रमणको अवस्थानुसार लक्षण फरक पर्दछ । बिरुवाको पूर्ण बृद्धि बिकास नहुने, पातहरु साना बाक्लो तथा टुप्पातिर बटारिएको हुन्छ । यो रोग सेतो झिंगा ९द्यझष्अष्ब तबदबअष्०ले एकबोटदेखि अर्को बोटमा सार्दछन् र भाइरस सरेको २–३ हप्तापछि बिरुवामा रोगको लक्षण देखा पर्दछ ।

यस ब्याक्टेरियाबाट संबmमण भएका कलिला बिरुवाहरु अचानक पूर्णरुपमा ओइलाउँदछ । बयस्क बोटका पातहरु किनारातिर खैरो हुन थाल्दछन् र टुप्पाबाट मर्न शुरु गरि पातको बीचको नशातिर बढन् थाल्दछ । कहिलेकाहीं डाँठमा लामा, खैरा, गिर्खाहरु देखिन्छन् । फलमा सेता, हल्का उठेका दागहरु स्पष्ट देखा पर्दछन् जो उठेको बीचमा कालो र चारैतिर १.५–३.० मि.मि.ब्यासमा सेतो आभा (आँखा) देखिन्छ । दागहरु बढदै जाँदा यि आभा (आँखा)हरु खैरा हुन्छन् ।

यो रोग नामक ढुँसीबाट लाग्दछ । तल्लो पातमा शुरुमा साना पानीले भिजेका जस्ता थोप्लाहरु देखापर्दछन् । पछि ति ३.२ मि.मि. ब्यासका गोलाकार थोप्लाहरु बन्दछन् । क्रमिकरुपले खैरो–सेतो केन्द्र र गाढा हरियो किनारा भएकोमा परिणत हुन्छन् (चित्र २८) । हल्का रंगको केन्द्र भएको थोप्ला नै यस रोग चिनाउने मुख्य लक्षण हो । बढी रोगग्रस्त पातहरु पहेंलिएर, ओइलाएर झर्दछन् । यस रोगका स्पोरहरु बर्षात्को पानीले नयाँ पातहरुमा सर्दछ । यस रोगको संक्रमण बिरुवाको कुनै पनि अवस्थामा हुन सक्छ तर बिशेष गरी फल लाग्ने बेलामा आक्रमण गर्दछ । रोगग्रस्त गोलभेंडाको अवशेषमा यो हिउँदमा बाँचि रहन्छ ।

यो रोग नामक माटोजन्य ब्याक्टेरियाबाट लाग्दछ जो पहिले को नामबाट जानिन्थ्यो । यसको लक्षण गोलभेंडाको अन्य ओइलाउने रोगहरु भन्दा फरक हुन्छ । जब यो रोगले आक्रमण गर्दछ, पातहरु पहेंला हुदैनन् र दागहरु पनि देखिदैनन् । अलिकति मात्र संकेत दिएर बिरुवा चाँडै ओइलाउँदछ र मर्दछ । रोगग्रस्त बिरुवामा यो ब्याक्टेरियाले काण्डको पानी तथा पोषणतत्वहरु ओसार पसार गर्ने तन्तुमा ब्लक गरी दिन्छ र पानी तथा पोषणतत्वहरु पातहरु र हाँगाहरुमा पुग्न पाउँदैन फलस्वरुप बिरुवा अचानक ओइलाउँदछ र मर्दछ । काण्डको भित्रि भाग (स्प्लीट गरेमा) कालो र भिजेको हुन्छ । पछिल्लो अवस्थामा गएर काण्ड खोक्रो पनि हुन सक्दछ । रोग जाँच्नको लागि बिरुवाको डाँठ काटेर हेरेमा काटेको डाँठ भित्रबाट सेतो झोल पदार्थ जस्तो निस्कन्छ । राम्रो परिणामको लागि जमिनको सतह नजिकको डाँठ लिनु पर्दछ । यो ब्याक्टेरिया २४० से. भन्दा माथिको तापक्रम र माटोको पिएच बढी भएको बेलामा बढी सकृय हुन्छ ।

माटोजन्य ढुँसी ले गोलभेंडा, आलु, भाण्टा, भूँइऐसेलु, कालो ऐसेलु, बकुल्ला, रामतोरीया र भेंडेखुर्सानी लगायत २०० भन्दा बढी बालीका जातिहरुलाई संक्रमण गर्न सक्दछ । यो जीवाणु माटोको तापक्रम र माटोको चिस्यानसंग संवेदनशील हुन्छ । यसको संक्रमण हुन कम्तीमा पनि एकदिनभर माटोले पानी पूर्णरुपले शोषेको हुनु पर्दछ । संक्रमण हुन माटोको तापक्रम मध्यम वा ठण्डा हुनु पर्दछः १३०से. न्यूनतम र ३००से. अधिकतम, २४० से. उपयुक्त तापक्रम । जब ढुँसीेका माइसेलियमले बिरुवाको जरामा आक्रमण गर्दछ यस रोेगको संक्रमण शुरु हुन्छ र छिटै जाइलमसम्म बढ्दछ जसलेगर्दा नियमित रुपमा जराबाट माथितिर पातहरुमा पानी तथा पोषणतत्वहरु हुने बहावलाइ रोकिदिन्छ । यो ढुँसीले बिषाक्त पदार्थ पनि निकाल्दछ जसलेगर्दा पातमा दागहरु देखिन्छन् र बिरुवा ओइलाउँदछ । जमिनको सतहको ठीक माथि काण्डमा ठाडो गरी काटेमा बोक्राको तल ओसार पसार गर्ने तन्तुमा खेरो दाग देखिन्छ । फ्यूजारियम विल्टको दाँजोमा यसमा रंगको फिकापन जमिनको सतहको माथि मुस्किलले २०–३० से.मि. पुग्दछ, यद्यपि बिषाक्त पदार्थ भने त्यो भन्दा अझमाथिसम्म पुग्दछ । भर्टिसिलियम विल्ट नाम रहेता पनि मुश्किलले पूर्णरुपमा बिरुवा ओइलाउँदछ कम्तीमा पनि सिजनको अन्त नपुगुन्जेल त देखिदैन । यसको सट्टा पानी तथा पोषणतत्वहरुको राम्रो अवस्थामा तल्ला पातहरुमा पहेंलो धब्बाहरु पहिलो लक्षणको रुपमा देखा पर्दछ, त्यसपछि खैरा नशाहरु देखिन्छन् र अन्तमा चकलेटी खैरो मृत दाग देखा पर्दछ जुन अगौटे डढुवा रोग जस्तो भान हुन्छ तर यसमा घुम्दै गरेको चक्काहरु भने देखिदैंनन् । फ्यूजारियम विल्टको जस्तो यसमा पातको, हाँगाको वा बिरुवाको एकापट्टि मात्र रोग बढ्दैन् । रोगग्रस्त बिरुवा बढ्दै बाँचि रहन सक्दछ तर बिरुवा ख्याउटे र उत्पादन कम हुन्छ । फ्यूजारियम विल्टको जस्तै यसले पनि काण्डको पानी तथा पोषणतत्वहरु ओसार पसार गर्ने तन्तुमा आन्तरिक खैरो हुने गर्दछ (चित्र २६) । जमिनको सतहमाथीको भास्कुलर तन्तुमा धर्साहरु हेरेर यो रोग पत्ता लगाउन सकिन्छ । जब ठाडो गरी काटिन्छ भास्कुलर तन्तुहरु हल्का खैरो भएको देखिन्छ । पातहरु ओइलाउन, मर्न वा झर्न सक्दछन्, रोग काण्डको माथितिर बढ्दै जान्छ र बिरुवा ख्याउटे हुन्छ, माथिका पातहरु मात्र हरिया हुन्छन् । फलहरु साना र फलको कुमतिर पहेंलो हुन्छ, पातविहीनको कारण सनस्काल्ड पनि देखिन सक्छ ।

यो रोग लगाउने ढुँसी एजयmयउकष्क खभहबलक प्रायः बीउबाट सर्दछ । बेर्ना अवस्थामा यो रोगको लक्षण बेर्ना कुहिने रोगमा जस्तै डाँठ कुहिन्छ । पातमा ०.४ ईन्च भन्दा साना बीचमा फिकापन भएको कैलोदेखि खैरा थोप्ला देखिन्छन् । प्रायःपातको धेरै भागमा फैलिएका थुप्रै थोप्लाहरु हुन्छन् । रोगले बढीग्रस्त पातहरु च्यातिन्छन्, पहेंलिन्छन् र ओइलाउछन् । पुराना पातमा, डाँठमा र फलको दागमा मसिना काला काला पिनको टाउको जस्तो थोप्ला देखा पर्दछन् जसलाई पिनिडिया भनिन्छ । डाँठ र हाँगाहरुमा सुख्खा, खैरा, फाटेको र दबेको गिर्खाहरु देखिन्छन् । यि गिर्खाहरुले डाँठलाई घेर्दछन् र मार्दछ । फलको दागहरु दबेको, फिका, नजिकको किनारामा कालो थोप्ला भएको हुन्छ । यदि सुख्खा भएमा रोगग्रस्त फल चाउरिन्छ, सुख्दछ र कालो हुन्छ ।

यो रोग ब्तिभचलबचष्ब कयबिलष् नामक ढुसीबाट लाग्दछ । तल्ला पातमा ६–१० मि.मि.का गाढा काला किनारा भएको खैरादेखि काला थोप्लाहरु देखा पर्दछन् । पछि थोप्लाहरु बढ्दै जाँदा थोप्लाहरु एक आपसमा मिलेर अनियमित धब्बा बनाउँदछ । पातका थोप्लाहरुमा गाढा चक्र देखिन्छ । पातहरु पहेंलिइ सुख्दछन् । पातहरु पुरा छिप्पिन नपाउँदै नोक्सानी हुनु यस रोगको स्पष्ट लक्षण हो । यस रोगले कहिलेकाँही फलकोे डाँठ लाग्ने भागतिर आक्रमण गर्दछ, फलस्वरुप ठूलो, दबेको, कालो, चक्र भएको दाग देखिन्छ । न्यानो तथा ओसिलो मौसममा यो रोग छिटै फैलिन्छ । ब्। कयबिलष् ले बढदै गरेको बिरुवाको कुनै पनि अवस्थामा आक्रमण गर्न सक्दछ तर फल लागेपछि यो रोग छिटै बिकास हुन्छ ।

हिउँदमा तराई तथा नदी बेसिन क्षेत्रमा र पहाडी क्षेत्रमा बर्षात्को समयमा लामो समय कुहिरो लागेमा पछौटे डढुवा रोग बढी लाग्दछ । नयाँ तथा पुराना पातहरुमा पानीले भिजेको अनियमित दागहरु देखा पर्दछन् । रोग बढदै जाँदा पातहरु चाउरिन्छन् र सुकेर डढेर मर्दछ । यो रोग डाँठ र फलमा समेत देखिन्छ । पातको पछाडी दागनिर हेर्दा सेतो ढुँसी देखिन्छ । काँचो तथा पाकेको दुबै फलमा ठूला तथा अनियमित धब्बाहरु विकसित हुन्छन् (चित्र २२) । रोगले ग्रस्त फल चाँडै नै दुर्गन्ध आउने गरी बिग्रिन्छ । यो रोग आलुमा पनि प्रायः लाग्दछ । यो रोग लगाउने ढुँसी एजथतयउतजयचब ष्लाभकतबलक गोलभेंडाबाट आलुमा र आलुबाट गोलभेंडामा सर्न सक्दछ ।

नर्सरीमा प्रायः बेर्ना कुहिने रोग लाग्दछ । चित्र २१ मा देखाए जस्तै वेर्नाहरुको फेंद र जरा कुहिन्छ, जसको फलस्वरुप बेर्नाहरु ढल्दछन् र नष्ट हुन्छन् । यो रोग बिशेष गरेर माटोमा रहेका सुक्ष्म जीवाणु ढुँसीबाट हुने गर्दछ । बीउवाट पनि यो रोग संक्रमण हुने गर्दछ ।